Paradoksy "wiejskich katedr". Neogotycka architektura sakralna na prowincji Królestwa Polskiego w latach 1886-1915

Przedmiotem rozprawy są neogotyckie kościoły wznoszone bardzo licznie na prowincji Królestwa Polskiego od lat 80. XIX w. do wybuchu Wielkiej Wojny. Punktem wyjścia rozważań jest z kolei pojęcie „wiejskiej katedry”, które w polskim piśmiennictwie upowszechniło się za sprawą ówczesnej krytyki architektonicznej. Coraz mocniej odciskający się na krajobrazie Kongresówki ruch budowlany budził u części komentatorów sprzeciw. Nowe realizacje były uznawane za nieprzystające do otoczenia skalą i formą. Z wyraźnym sprzeciwem spotykała się również praktyka zastępowania nimi obiektów starszych bądź rozbudowywanie świątyń z minionych epok w formule neogotyckiej. W kolejnych dziesięcioleciach XX wieku „wiejskie katedry” były postrzegane jako jednoznaczny synonim zacofania, anachronizmu i prowincjonalności. Mimo konsekwentnie rozwijanych od lat 50. badań nad architekturą historyzmu, ślady opisywanego powyżej negatywnego obrazu analizowanych świątyń są wciąż dostrzegalne. Utrwalenie opisywanych schematów myślenia nastąpiło szczególnie w obszarze intensywnie rozwijanych od przełomu lat 80. i 90. XX wieku badań nad problematyką poszukiwań wyrazu dla narodowej tożsamości w architekturze. W ramach rozprawy dotychczasowa historiografia „wiejskich katedr” poddana została krytycznej rewizji. Dekonstrukcję narracji, jakimi obrosły badane świątynię, przeprowadzam w oparciu o obszerną bazę źródeł z epoki. Jej fundamentem jest przede wszystkim ówczesna prasa specjalistyczna, dedykowana sprawom architektury i budownictwa. Omówione zostały zarówno rozległe rozprawy i zażarte polemiki, jak i łatwiejsze do przeoczenia drobne wzmianki, recenzje czy bieżące uwagi. Istotnym założeniem owej dekonstrukcji było odejście od analizy poglądów pojedynczych postaci. W większym stopniu zależało mi bowiem na wyeksponowaniu powracających w tekstach wielu autorów stwierdzeń, ukrytych założeń i koncepcji. Dzięki temu do pewnego stopnia możliwe stało się uchwycenie ówczesnego horyzontu wiedzy oraz wskazanie przekonań powszechnie uznawanych za prawdziwe. Analizie poddane zostały również stosowane w ramach „wiejskich katedr” formy architektoniczne. Badania prowadzone były w bezpośredniej konfrontacji z obiektem. W wyniku przeprowadzonej w latach 2017-2023 kwerendy udało mi się zidentyfikować ok. 220 obiektów z terenów dawnego Królestwa Polskiego, które wpisują się ściśle w przedstawiony w rozprawie sposób rozumienia tego czym była „wiejska katedra”. Spośród owej ogólnej liczby kościołów udało się sporządzić szczegółową dokumentację fotograficzną 135 realizacji. Nie wszystkie jednak z owych świątyń mogły zostać szczegółowo omówione. Z uwagi na skalę zjawiska oraz problemowy charakter rozprawy konieczne okazało się dokonanie pewnej selekcji. Analizowana w rozprawie reprezentatywna grupa obiektów zdaje się jednak w sposób adekwatny obrazować złożoność podjętej problematyki oraz bogactwo stosowanych w neogotyckiej architekturze sakralnej przełomu wieków form. Praca składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym omówiona została dotychczasowa historiografia „wiejskich katedr”. W drugim pogłębionej refleksji poddany został zakres przedmiotowy pojęcia, jak również nakreślono realia administracyjno-prawne związane z powstawaniem badanych świątyń. W trzecim przedmiotem analizy jest problem powszechnego stosowania schematu gotyckiej katedry francuskiej. W czwartym dekonstrukcji poddano ówczesne argumentacje, których celem było udowodnienie odrębności architektury gotyckiej w Polsce. Do rozprawy załączono zbiór 287 ilustracji, będący w dużej mierze wynikiem badań terenowych.