Ku ekologicznej estetyce (kontr)katastrofy. Analiza wybranych dzieł polskiej sztuki współczesnej

Celem projektu jest wstępne usystematyzowanie oraz filozoficzna interpretacja najnowszych tendencji i zjawisk artystycznych wyłaniających się w horyzoncie katastrofy ekologicznej. W rozprawie zostaje zaproponowany model dla opisu owej problematyki nazwany ekologiczną estetyką (kontr)katastrofy. Tytułowe pojęcie (kontr)katastrofy służy podkreśleniu napięcia pomiędzy skrajnymi reakcjami na katastrofę – alarmem, lamentem nad tym, co utracone i naiwną nadzieją na pogodzenie interesów wszystkich aktorów. Napięcie to cechuje przeanalizowane koncepcje teoretyczne i wybrane dzieła sztuki. Dzięki tak zniuansowanej postawie, możliwym staje się poszukiwanie i budowanie w horyzoncie przeszłych, obecnych i przyszłych katastrof nowych międzygatunkowych relacji na gruzach tradycyjnie rozumianego podziału człowiek-przyroda. Prezentowane w rozprawie podejście badawcze stanowi przesunięcie względem „klasycznej” estetyki ekologicznej z racji ugruntowania w nowszych zjawiskach artystycznych i paradygmatach teoretycznych często zapożyczonych z innych dziedzin naukowych, jak szeroko rozumiana humanistyka środowiskowa, antropologia kulturowa, historia sztuki, a także nauki przyrodnicze. Katastrofa ekologiczna jest rozumiana w pracy jako splot nieludzko ludzkich fenomenów, w tym zmian klimatu, ekstraktywizmu, utraty bioróżnorodności, zanieczyszczenia środowiska oraz ich społeczno-kulturowych konsekwencji. Ten zespół zjawisk zostaje zbiorczo nazwany katastrofą. W rozprawie wykazano metanarracyjny charakter tej kategorii jako organizującej współczesny dyskurs dotyczący relacji człowiek przyroda. Rozprawa zbudowana jest w oparciu o analizę pięciu dzieł sztuki, są to: Hałda rokitnikowa oraz Instytut dla żywych rzeczy Diany Lelonek, Ja do waszego nieba nie wejdę i Dotleniacz Joanny Rajkowskiej oraz Chwasty Karoliny Grzywnowicz. Wybór prac umotywowany jest przekonaniem, że dzieła najnowszej polskiej sztuki posiadają głęboki wiedzotwórczy potencjał, który nie został jeszcze w pełni wykorzystany przez filozofię i estetykę zorientowane na badanie katastrofy ekologicznej. Prace zostały poddane pogłębionej analizie z włączeniem ich krytycznego odbioru i szerszego kontekstu czasu ich powstania, co wyniknęło z przyjętej autorskiej metody traktowania prac artystycznych jako form wiedz usytuowanych Donny Haraway. Rozprawa podzielona jest na cztery rozdziały problemowe. Pierwszy rozdział przedstawia teoretyczne założenia rozprawy, czyli przejście od klasycznie rozumianej estetyki ekologicznej ku nowszym konceptualizacjom relacji człowiek-przyroda w horyzoncie katastrofy, czerpiącym z szeroko rozumianych perspektyw posthumanistycznych, feministycznego nowego materializmu, estetyki środowiskowej, antropologii kulturowej czy badań queer-feministycznych i dekolonialnych. Szczególna uwaga poświęcona jest zaadaptowanej na potrzeby analiz sztuki kategorii wiedz usytuowanych Donny Haraway oraz estetyce zaangażowanej Arnolda Berleanta, a także takim pojęciom, jak: natura/przyroda, spekulatywne fabulacje, metafora, wielka i mała narracja, antropocen, etc. Trzy kolejne rozdziały są poświęcone analizom dzieł sztuki. Rozdział drugi, zatytułowany Katastrofa jako „telos”, jest poświęcony Hałdzie rokitnikowej oraz Ja do waszego nieba nie wejdę, pracom reprezentatywnym dla „katastroficznego” aspektu modelu ekologicznej estetyki (kontr)katastrofy. Jednak obok lamentu nad tym, co utracone i figuracją przyszłych zniszczeń, uwidacznia się napięcie z aspektem nadziei, który zostaje ujęty poprzez zestawienie z koncepcją słabego oporu i estetyką relacyjną Nicolasa Bourriaud. Rozdział trzeci, Katastrofa, która już nastąpiła, odwraca niejako perspektywę katastrofy, ponieważ przedmiotem omawianej w nim pracy – Chwastów – jest przestrzeń, z której zniknęli ludzie, a pozostały same rośliny. Rozdział ten poświęcony jest pytaniom o (nie)ludzką krzywdę i konsekwencje konfliktu między warstwą dyskursywną a materialną dzieła sztuki. Ten wątek okazuje się kluczowy dla całego modelu ekologicznej estetyki (kontr)katastrofy. Rozdział czwarty, Międzygatunkowe życie na zniszczonej planecie, poświęcony jest Dotleniaczowi i Instytutowi dla żywych rzeczy, które reprezentują możliwe drogi ku międzygatunkowej przyszłości. W tym najbardziej optymistycznym rozdziale wydobyte zostają również kwestie niezbywalnych konfliktów, co zostało skonceptualizowane poprzez zestawienie kategorii utajonych wspólnot Anny Tsing i przestrzeni agonistycznych Chantal Mouffe. W wyniku prac badawczych udało się wskazać na przesłanki estetyki o nowym zakresie przedmiotowym oraz metodologicznym i przesłanki wyłaniania się odrębnego pola praktyk artystycznych i teoretycznych, będących nowym rozwinięciem problematyki estetyki ekologicznej. Przyjęte założenie, by potraktować prace artystyczne jako formy wiedz usytuowanych pozwoliło uzyskać dobre rezultaty i potwierdziło rolę sztuki jako pełnoprawnej strategii badawczej w tym polu. Wykazano, że metanarracyjny dla badanego dyskursu wymiar pojęcia katastrofy ściera się w dziełach sztuki wpisujących się w model ekologicznej estetyki (kontr)katastrofy z lokalnymi strategiami (kontr)katastroficznymi, skąd można wyprowadzać szersze wnioski dla statusu relacji człowiek-przyroda (i przekraczania jej dychotomii). Sztuka zatem umożliwia tworzenie takich opowieści o katastrofie i międzygatunkowym życiu wśród katastrof, aby jej ogrom, jej wielka narracja nie pochłonęła słuchaczy razem z artystami i badaczami. Dzieje się tak dzięki rozbijaniu abstrakcyjnego pojęcia katastrofy na lokalne opowieści, doświadczenia, strategie i relacje, co z kolei umożliwia zachowanie napięcia między katastrofizmem i wezwaniem do działania.