Masoneria w kulturze popularnej od tabloidu do memu internetowego

W mojej rozprawie zbadałam ewolucję wizerunku (wizerunków) masonerii na przykładzie przekazów zamieszczonych w wybranych polskich oraz brytyjskich tabloidach i półtabloidach oraz na ich portalach internetowych, jako centrach kultury popularnej. Ponieważ społeczeństwo funkcjonuje w oparciu o zasadę zwaną społecznym dowodem słuszności, także i obraz masonerii jest tym bardziej skuteczny, im bardziej jest rozpowszechniony, a zatem im więcej środków masowego przekazu go powiela, tym więcej ludzi utwierdza się w swym przekonaniu, iż jest on prawdziwy. Zachodzi wówczas proces reifikacji, w wyniku którego obrazy te zaczynają być postrzegane nie jako rezultat medialnej kreacji, ale jako oddzielne byty: wyobrażenia społeczne. W rezultacie wolnomularze przestają być dla danej społeczności samodzielnymi jednostkami, lecz uznawani są za reprezentantów owych konstruktów, stanowiących swego rodzaju zbiór obaw i nadziei związanych z masonerią i zlewają się z nimi w jeden grupowy obraz. Celem rozprawy z uwagi na jej interdyscyplinarny charakter było uzupełnienie luki z zakresu masonologii, medioznawstwa, kulturoznawstwa i historii odnośnie obrazu masonerii w kulturze popularnej oraz jego siły oddziaływania w dyskursie kulturowym. Niezbadane dotychczas pole wskazać można zwłaszcza w obszarze Internetu i jego wpływu na kreację wizerunku masonerii. Ponieważ praca ta podejmuje również problematykę fenomenu wyobrażenia społecznego masonerii, wypełnia także istotną lukę w badaniach z dziedziny wyobrażeń społecznych. Pragnę również podkreślić, iż terminu „mem internetowy”, który znalazł swe zastosowanie w tytule, używam w szerszym znaczeniu w odniesieniu do Internetu jako środowiska komunikacyjnego umożliwiającego proliferację różnorakich sensacyjnych informacji, a nie w nawiązaniu do memów internetowych jako formy przekazu (rozpowszechnianych przez internautów ilustracji, zdjęć, filmów itp. obarczonych komentarzem). W mojej rozprawie stawiam tezę, iż wyobrażenie społeczne masonerii w kulturze popularnej uległo radykalizacji pod wpływem Internetu. Ponadto poszukuję w niej odpowiedzi na poniższe pytania badawcze: - Jakie wyobrażenie lub wyobrażenia społeczne masonerii funkcjonują w polskiej oraz brytyjskiej kulturze popularnej? - Czy uległy one zmianie? - Jeśli tak, jakie czynniki zewnętrzne (niezależne od wolnomularstwa) oraz wewnętrzne (decyzje i działania podejmowane przez same loże) wywołały ową zmianę? - Jakie są potencjalne skutki (społeczne, polityczne, itd.) utrzymania się obecnych tendencji ewolucyjnych wyobrażenia społecznego masonerii w dyskursie kulturowym? W celu uzyskania odpowiedzi w moich badaniach zastosowałam dwie metody badawcze: 1) analizę wizerunku (pochodną analizy zawartości), którą posługuję się w celu uzyskania odpowiedzi na pytanie, jaki jest wizerunek masonerii kształtowany przez dane media oraz 2) analizę porównawczą, która pozwala uchwycić zmiany, jakie zaszły w obrazie masonerii na przestrzeni lat. Opierając się na spostrzeżeniach poczynionych przez innych autorów odnośnie dwóch biegunów idealizacji oraz negatywizacji, w jakich plasuje się obraz masonerii, a także po zapoznaniu się z przekazami prasowymi oraz publikacjami antymasońskimi wyróżniłam cztery modele wizerunkowe masonerii obecne w kulturze popularnej: - bardzo pozytywny obraz Oświeconej elity, - raczej pozytywny obraz Nieszkodliwych ekscentryków, - negatywny polski obraz Wrogów narodu/negatywny brytyjski obraz Wrogów państwa, - oraz bardzo negatywny obraz Władzy Nowego Porządku Świata. Dla poszczególnych modeli wizerunkowych stworzyłam krótki klucz kategoryzacyjny, czyli przypisaną do modelu charakterystykę, w skład której wchodzą określenia, wydarzenia, tematy oraz osoby powiązane z danym rodzajem wizerunku, co pozwala rozpoznać, którym modelem posługuje się autor danej publikacji. W ramach jednego przekazu mogą także występować dwa obrazy masonerii, co skutkuje powstaniem wizerunku mieszanego. Uzyskane w procesie kodowania danego tytułu wizerunki zostały następnie zsumowane, dzięki czemu możliwe było rozpoznanie, jaki jest wiodący obraz promowany przez dany tytuł, jaki wizerunek kształtowany był w danym zakresie czasowym przez tabloidy, a także dostrzeżenie zmian zachodzących w wyobrażeniu społecznym masonerii w czasie. Opracowany przeze mnie klucz kategoryzacyjny składa się z poniższych opisów: 1. Oświecona elita: nacisk w materiałach położony jest na osiągnięcia wolnomularzy, ich wkład w rozwój i postęp cywilizacyjny. Są to także materiały o tematyce historycznej, społecznej, niekiedy opracowane przez samych wolnomularzy, co nadaje im charakter promocyjny. Podkreślają one prestiż organizacji oraz wysoki status należących do niej członków, wynikający z posiadanego przez nich wykształcenia, pełnionej funkcji społecznej, czy też ich dokonań. Teksty często skupiają się także wokół sławnych przedstawicieli wolnomularstwa (np. Wolfganga Amadeusza Mozarta, ks. Józefa Poniatowskiego, członków brytyjskiej rodziny królewskiej itd.). 2. Nieszkodliwi ekscentrycy: w treści pojawiają się opisy ekstrawaganckich strojów i niezrozumiałej symboliki stosowanej przez wolnomularzy, podkreśla się także komiczność tradycji wolnomularskich. Jest to prześmiewcze przedstawienie masonerii, w którym wolnomularstwo traktowane jest jako rodzaj osobliwego, nieszkodliwego hobby. Autorzy owych tekstów często drwią również z teorii spiskowych oraz społecznych wyobrażeń na temat masonerii funkcjonujących w kulturze popularnej. 3. Wrogowie narodu/Wrogowie państwa: model ten dzieli się na dwie odmiany: polską oraz brytyjską. Polska kategoria Wrogów narodu skupia się na tematach takich jak walka masonerii z Kościołem katolickim, państwem narodowym oraz wszelkiego rodzaju tradycyjnymi wartościami i instytucjami (takimi jak rodzina, monogamia, tradycyjny podział ról społecznych itd.). Z kolei w brytyjskim modelu Wrogów państwa masoni opisywani są jako ukryta, skorumpowana siła, infiltrująca wszystkie najważniejsze instytucje w kraju (parlament, sądownictwo, policję itp.). 4. Władza Nowego Porządku Świata: autorzy publikacji przynależących do tego modelu utożsamiają masonerię z tajnym stowarzyszeniem praktykującym satanizm, kierowanym przez Żydów, iluminatów, Grupę Bilderberg itp. Masoni mają być także przywódcami lub egzekutorami ogólnoświatowego spisku, w wyniku którego wszelkie wydarzenia są efektem planowanego zarządzania rzeczywistością, którego ostatecznym celem jest rząd światowy czyli tzw. NWO (ang. New World Order, pl. Nowy Porządek Świata), który zastąpi państwa narodowe. Jednym z kryteriów badania przeprowadzonego przy pomocy analizy zawartości jest jego wykonalność, konieczne było zatem ograniczenie zakresu badawczego do takich cezur, które pozwolą na uzyskanie wyników o wartości naukowej, a jednocześnie nie uniemożliwią przeprowadzenia badania z powodu ograniczeń czasowych, koniecznych nakładów pracy, nadmiernych kosztów itd. Z uwagi na specyfikę fenomenu wolnomularstwa, które zarówno w Polsce, jak i w Wielkiej Brytanii było nieobecne w prasie w latach powojennych z różnych powodów (dekret Ignacego Mościckiego z 22 listopada 1938 r., delegalizujący wolnomularstwo w Polsce; wycofanie się wolnomularstwa z kontaktów z mediami w Wielkiej Brytanii), jak i z powodu szczególnej sytuacji polskiego rynku medialnego wynikającej z czynników politycznych, a także motywowana chęcią zbadania wpływu Internetu na wyobrażenie społeczne masonerii w kulturze popularnej, wyznaczyłam trzy cezury badawcze: - lata 1931-1940 dla Wielkiej Brytanii – jest to ostatnia dekada świetności obrazu masonerii w brytyjskiej prasie, cezura umożliwiła również uchwycenie pojawiającej się w gazetach propagandy antymasońskiej oraz zakres od 10.07.1938 r. do 08.08.1938 r. dla Polski, co uzasadniam szczególną kondycją polskich przedwojennych archiwów prasowych (rozproszenie źródeł w różnych archiwach, braki w digitalizacji źródeł, niekompletność kolekcji, fatalna jakość skanów, brak możliwości przeszukania treści danego numeru przy pomocy narzędzi komputerowych itd.), a także wysokim zainteresowaniem polskiej prasy tą tematyką, wywołanym przez skandal spowodowany przez publikację artykułu Leona Kozłowskiego pt. Parę uwag o masonerii („Polityka”, 16.10.1938, s. 1); - lata 1991-2000 – w latach 90. masoneria znajdowała się w pierwszej dziesiątce najbardziej popularnych medialnych tematów w brytyjskich mediach, ponadto jest to moment powrotu Wielkiej Zjednoczonej Loży Anglii (United Grand Lodge of England, UGLE) do interakcji z prasą po prawie 50 latach przerwy; natomiast w Polsce jest to czas zniesienia cenzury oraz przywrócenia prawa do stowarzyszania się, co pozwoliło na oficjalne reaktywowanie wolnomularstwa. - lata 2011-2020 – ostatnia dekada pozwala uchwycić nasilenie takich zjawisk, jak tabloidyzacja dyskursu medialnego oraz, szerzej, dyskursu kulturowego, zwiększenie zainteresowania teoriami spiskowymi, populizm i erozja prywatności, które uległy eskalacji pod wpływem dynamicznego rozwoju Internetu. Ponadto cezura ta umożliwia obserwację działań wolnomularzy brytyjskich, mających na celu poprawę wizerunku ich organizacji. W mojej rozprawie analizie poddałam wybrane tytuły prasowe, reprezentujące media tradycyjne offline (media drukowane) oraz wybrane serwisy internetowe jako przedstawicieli tradycyjnych mediów online. Spośród dostępnych tytułów prasowych wyselekcjonowałam poniższe tytuły prasowe dla Polski: - „Ilustrowany Kurier Codzienny”, „Dobry wieczór! Kurier czerwony”, „Ilustrowaną Republikę” i „Mały Dziennik” dla okresu 10.07.1938 r. do 08.08.1938 r.; - „Super Express” i „Nasz Dziennik” dla lat 1991-2000; - oraz internetowe portale takich tytułów jak „Fakt”, „Super Express” i „Nasz Dziennik” dla lat 2010-2020. Natomiast dla Wielkiej Brytanii, która w przeciwieństwie do Polski zachowała ciągłość wydawniczą, analizowałam takie tytuły jak „Daily Express”, „Daily Mail” i „Daily Mirror” oraz ich internetowe serwisy, odpowiednio Express, MailOnline i The Mirror. Artykuły do badania wyselekcjonowałam za pomocą narzędzi przeznaczonych do szukania materiałów (tj. wyszukiwarek), opracowanych przez dane archiwa, takie jak: British Newspaper Archive, UK Press Online lub portale internetowe brytyjskich i polskich tabloidów: Daily Mail, Daily Express, Fakt, Super Expressi Nasz Dziennik. Publikacje dziennika Daily Mirror, który nie udostępnia na swojej stronie własnej wyszukiwarki, odnalazłam natomiast dzięki wyszukiwarce Google. Celem wyboru relewantnych materiałów, stosowałam takie słowa klucze jak: „Freemasonry”, „Masonry”, „freemason”, „mason” (dla materiałów brytyjskich) oraz „wolnomularstwo”, „masoneria”, „wolnomularz”, „mason” (dla materiałów polskich). W przypadku polskiej prasy z lat 30., elektroniczna selekcja treści nie była możliwa i przeglądałam dzienniki samodzielnie, sprawdzając każdy artykuł w celu odszukania wymienionych wcześniej słów-kluczy. Finalnie wyselekcjonowałam 639 artykułów (w tym 354 artykułów prasowych oraz 285 artykułów opublikowanych na portalach internetowych; 248 polskich oraz 391 brytyjskich). W rozdziale 1 rozprawy przedstawiam definicje i przebieg procesów komunikowania oraz komunikowania masowego, a także omawiam środki masowego przekazu, ich funkcje, uwarunkowania i potencjalny wpływ wywierany na odbiorców. Charakteryzuję również prasę popularną, w tym zwłaszcza tabloidy, jako jedne z centralnych obszarów kultury popularnej i opisuję zagrożenia wynikające z korzystania ze środków masowego przekazu. W rozdziale 2 koncentruję się na pojęciu wyobrażenia społecznego, które przedstawiam na tle teorii konstruktywizmu społecznego oraz środków tworzenia rzeczywistości takich jak kategoryzacje, stereotypy, stygmatyzacje i ramy interpretacyjne, oraz pojęć takich jak mit, symbol i archetyp. Omawiam również pojęcie wizerunku jako źródła wyobrażeń społecznych i przedstawiam schemat tworzenia wyobrażeń społecznych przez środki masowego przekazu. W rozdziale 3 analizuję fenomen teorii spiskowych: prezentuję charakterystykę definicyjną zjawiska, opisuję przyczyny i konsekwencje jego popularności, a także charakteryzuję profil wyznawcy teorii spiskowych. W rozdziale 4 zapoznaję czytelnika z poszczególnymi modelami wyobrażeń społecznych masonerii: obrazem Oświeconej elity, Nieszkodliwych ekscentryków, Wrogów narodu/Wrogów państwa i Władzy Nowego Porządku Świata na tle procesów i wydarzeń historycznych, które je ukształtowały. W ostatnim rozdziale omawiam metodę oraz wyniki moich badań. Po opisaniu metody badawczej, przedstawieniu pytań badawczych, klucza kategoryzacyjnego oraz krótkiej charakterystyki tabloidów w Wielkiej Brytanii i w Polsce, przedstawiam rezultaty mojej analizy ilościowej, które zilustrowałam przy pomocy wykresów i diagramów kołowych oraz jakościowej, do które dołączyłam wybrane materiały graficzne z gazet. Badanie wykazało, iż wyobrażenia obecne w polskim społeczeństwie różnią się pod pewnymi względami od tych powstałych w Wielkiej Brytanii – kolebce wolnomularstwa, co jest rezultatem różnorakich uwarunkowań: historycznych, społecznych, kulturowych i politycznych. Potwierdziła to wykonana przeze mnie analiza artykułów drukowanych na łamach tabloidów oraz publikowanych na ich portalach internetowych. W szczególności zaś widoczna jest akceleracja zmian w wyobrażeniu masonerii, która nastąpiła w ostatniej dekadzie wraz z upowszechnieniem się Internetu i zwiększeniem częstotliwości korzystania z niego. W Polsce już w 1938 r. dominujący wizerunek rozpowszechniany przez ówczesną prasę sensacyjną przynależał do kategorii Wrogów narodu. Kreowane w ten sposób wyobrażenie społeczne masonerii wykorzystywano w charakterze instrumentu politycznego - pełniło ono funkcję integracyjną i mobilizacyjną. Dodatkowo na łamach „Małego Dziennika” antymasonizm łączono z antysemityzmem, tworząc obraz znanej z Protokołów Mędrców Syjonu „żydomasonerii”. Po II wojnie światowej kwestia masońska utraciła swe poprzednie znaczenie, choć „Nasz Dziennik” nadal próbował wykorzystywać ją jako narzędzie manipulacji opinią publiczną. Natomiast „Super Express” w latach 90. traktował masonerię jako rodzaj interesującego fenomenu, ciekawostki, którą dzieli się z czytelnikami. Gazeta starała się również w części swoich artykułów demitologizować obraz masonerii. Badanie wykazało także przesunięcie akcentu w oskarżeniach o przynależność do masonerii lub jej popieranie z zarzutów ad personam, wysuwanych w stosunku do rzeczywistych osób obecnych na polskiej scenie politycznej, charakterystycznych dla Polski lat 30., do bardziej ogólnych - w latach 90. pole oskarżeń przesuwa się bowiem w stronę organizacji międzynarodowych i zagranicznych polityków, natomiast w ostatniej badanej dekadzie – w stronę jeszcze bardziej enigmatycznego establishmentu, albo takich instytucji jak Grupa Bilderberg, ONZ itp. Zwłaszcza tak ogólnie ujęte, niezdefiniowane grupy świadczą o zwrocie w dyskursie ze sfery realnej w stronę sfery jeszcze bardziej skrajnych wyobrażeń. Natomiast ewolucja wyobrażenia masonerii w Wielkiej Brytanii obrazuje proces utraty pozycji społecznej przez organizację niegdyś cieszącą się powszechną estymą. Jeszcze w latach 30. badanie wykazało żywą obecność masonerii w codziennym życiu Brytyjczyków - od plotek w dziale dla kobiet po ogłoszenia prasowe, masoneria stale pojawiała się w dyskursie społecznym i kulturowym. Przeprowadzona analiza pozwoliła również na identyfikację zjawiska, które określiłam mianem masońskich wzmianek kulturowych - fenomenu językowego pojawiającego się w brytyjskich tabloidach, świadczącego o głębokich związkach łączących brytyjską kulturę z wolnomularską tradycją. Zmianę w postrzeganiu masonerii potwierdzają również analizy osób i grup oskarżanych o przynależność do masonerii lub popieranie jej w brytyjskiej prasie – w latach 30. padają jedynie dwa tego rodzaju oskarżenia, podczas gdy w latach 90., czy też 2011-2020 są to już całe listy nazwisk i organizacji. Ponadto w latach 90. wyobrażenie masonerii jako Wroga państwa koncentruje się wokół postaci policjanta, sędziego, polityka, a nawet kryminalisty, podczas gdy w latach 2011-2020 obawy te dryfują powoli w stronę bardziej abstrakcyjnych oskarżeń związanych z postaciami ze świata szeroko pojętej kultury popularnej, takich jak iluminaci, Kuba Rozpruwacz czy też celebryci. Warto podkreślić, iż w tej dekadzie wyobrażenie społeczne masonerii staje się również narzędziem wykorzystywanym w celu sensacjonalizacji dyskursu, często pojawia się więc ono w artykułach jedynie w charakterze krótkiej wzmianki, opartej na przypuszczeniach i domniemaniach autora co do zaangażowania masonerii w dane wydarzenie. Wśród wspominanych wydarzeń zauważalny jest również zwrot w stronę teorii spiskowych widoczny w artykułach z lat 2011-2020. W latach 30, a także w latach 90. były one w zasadzie nieobecne w tabloidach - odnotować można tylko jedną wzmiankę odwołującą się do teorii konspiracji w tekście z 1996 r., podczas gdy na portalach internetowych opublikowano ich już aż 28. Uzyskane rezultaty analizy polskich oraz brytyjskich źródeł dowodzą zatem, iż sieć prowadzi do radykalizacji wyobrażenia masonerii obecnego w dyskursie kulturowym.