O tchiloli santomense – saotomejski teatr o zbrodni i karze, czyli “murzyńskie Dziady”

Mniej znany w Europie i na świecie od fado, sprawowany (jako mieszanina rytuału religijnego i performansu) na wyspach „na krańcu świata”, obrzęd-widowisko tchiloli spełniał podobne, terapeutyczne funkcje. Odprawiane corocznie obrzędy teatru santomeńskiego stały się sugestywnym, taneczno-śpiewnym wyrazem krytyki społecznej, rytualno-magiczną formą walki przymusowych robotników rolnych pracujących na plantacjach kakaowca o prawa obywatelskie, ba, narzędziem naprawy obyczajów, tak w dawnej portugalskiej kolonii, jak i w młodej afrykańskiej republice demokratycznej. W pierwotnej warstwie tekstowej widowisko kulturowe tchiloli wykazuje związek z literaturą renesansowej Portugalii, a konkretnie z twórczością dramatyczną Baltasara Diasa (ok. 1510 – 1558), kontynuatora i naśladowcy Gila Vicente (ok. 1465 – ok. 1536) – ojca teatru portugalskiego oraz tradycją folkloru iberyjskiego i rycerską epiką bohaterską zawartą w Romancero Iberico, która rozproszyła się na cały luzofoński Nowy Świat, dając początek performansom kulturowym w Brazylii, na Wyspach Świętego Tomasza, a nawet sporadycznie w dawnych portugalskich enklawach w Indiach.