Praca doktorska
Ładowanie...
Analiza i konstrukcja pojęcia wyobraźni
| dc.abstract.pl | Niniejsza rozprawa opiera się na metafizycznej tradycji powstałej w starożytnej Grecji i ciągnącej się przez wieki w postaci harmonijnego systemu, nazywanego w rozprawie „filozofią ponadczasową” (łac. philosophia perennis). Ponadto odwołuje się ona do polskiej filozofii analitycznej, głównie z kręgu Szkoły Lwowsko-Warszawskiej, ale także szerzej – do dorobku filozofii polskiej. Tytułowa „analiza” stanowi historyczny przegląd sposobów myślenia o zjawiskach wyobraźni w filozofii europejskiej. Analiza ta prowadzi do wniosku, że w Europie istnieją dwie podstawowe tradycje pojmowania zjawiska wyobraźni. Zgodnie z pierwszą tradycją, obecną przede wszystkim w psychologii i estetyce, wyobraźnia traktowana jest jako zdolność umysłu do tworzenia zmysłowych obrazów przedmiotów. Drugą tradycję – przyjętą w rozprawie – można określić jako „ontologiczno-semiotyczną”; zgodnie z nią wyobraźnia utożsamiana jest ze zdolnością do tworzenia i rozumienia zdań fikcyjnych, fantastycznych, metaforycznych i symbolicznych, stanowiących narzędzie wyrażania subiektywnej postawy człowieka wobec świata. W pierwszej ze wspomnianych tradycji dochodzi często do pomieszania pojęcia obrazu z pojęciem znaku, lub – w każdym razie – do uznania znaków wyobraźniowych za rodzaj znaków ikonicznych (obrazów). Tymczasem myślenie fikcyjne, fantastyczne, metaforyczne i symboliczne operuje także słowami. Dlatego właśnie wyobraźnia w drugiej tradycji łączona jest przede wszystkim z opisami językowymi, uznawanymi w rozprawie za tzw. przedmioty logiczne. W odróżnieniu od koncepcji wyobraźni dominujących we współczesnej zachodniej filozofii analitycznej, przyjęta w rozprawie koncepcja nie odwołuje się ani do pojęcia „przedmiotów intencjonalnych”, ani np. „światów możliwych”. Autor bowiem opowiada się w filozofii za radykalnym realizmem (reizmem) i nominalizmem w wersji głoszonej przez Tadeusza Kotarbińskiego i Stanisława Leśniewskiego, i na tym – wydawałoby się, nieprzychylnym dla zjawisk wyobraźni – gruncie stara się dokonać rekonstrukcji jej pojęcia. Rekonstrukcja ta polega m.in. na utożsamieniu platońskiego „trzeciego świata” najpierw z dziedziną znaczeń językowych, a ostatecznie – po prostu ze światem znaków, będących nośnikami tych znaczeń. Z kolei tytułowa „konstrukcja” – to wyjaśnienie, czym są opisy wyobraźniowe, na gruncie prostego systemu ontologiczno-semiotycznego, nazwanego w rozprawie „ontologią semiotyczną”, a łączącego inspiracje starożytne (platońsko-stoickie) z ich nowoczesnymi odpowiednikami w XX-wiecznej polskiej filozofii analitycznej. System ten łączy w sobie trzy składowe: składową ontologiczną, którą stanowi „ontologia trzech światów”, składową semiotyczną, którą stanowi koncepcja „czterech rejestrów języka”, oraz składową metafizyczną, którą stanowią dwie tezy modalnie zinterpretowanego indeterminizmu. Przedsięwzięcie to opiera się na przekonaniu autora, że zjawisko wyobraźni może istnieć tylko dlatego, że świat, w którym żyjemy, jest indeterministyczny. Szczegóły wymienionych składowych są następujące. Trzema „światami ontologicznymi” są: (1) „świat fizyczny”, złożony z rzeczy materialnych, (2) „świat psychiczny” złożony z subiektywnych przeżyć, oraz (3) „świat logiczny”, złożony ze znaków językowych. Cztery „rejestry językowe” to z kolei: (1) wypowiedzi wskazujące fakty, (2) wypowiedzi opisujące realia świata (czyli zdarzenia mogące zachodzić w świecie na gruncie obowiązujących w nim praw), (3) wypowiedzi wyobraźniowe (rozumiane niedosłownie), oraz (4) wypowiedzi nonsensowne. Jeżeli przyjmie się, jak to robi autor, że istnieją dwa główne rodzaje znaczenia, tj. denotacja i konotacja, to ewentualny trzeci rodzaj znaczenia – ekspresja wewnętrznych przeżyć mówiącego – może zostać utożsamiony z subiektywnie branymi konotacjami. Wreszcie podstawę ontologii modalnej tworzą w rozprawie dwie tezy: (1) indeterminizm i (2) faktyzm (termin ten nawiązuje do „reizmu” Kotarbińskiego). Zgodnie z przyjętym rozumieniem indeterminizmu, w świecie występują nie tylko przyczyny deterministyczne, opisywane za pomocą zdań implikacyjnych, lecz również przyczyny indeterministyczne, takie jak zbiegi okoliczności, określane zbiorczo mianem „przypadku”, i świadome działanie ludzkie. Jeżeli chodzi o „faktyzm”, to mianem tym określony zostaje pogląd, że w świecie nie istnieją odpowiedniki pojęć modalnych takich jak „konieczność” czy „możliwość”, lecz istnieją tylko fakty – zachodzące pod wpływem przyczyn deterministycznych lub indeterministycznych. Autor odrzuca determinizm, gdyż uważa go za złudzenie ontologiczne, która ma dwa zasadnicze źródła: ludzkie doświadczenie czasu i sugestię płynącą z gramatyki resp. logiki języka. Po pierwsze więc, człowiek dzieli czas na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Przeszłość jest już dla niego niezmienna i jako taka nasuwa myśl o konieczności; teraźniejszość jawi się mu jak podatna na jego wpływ sprawczy; przyszłość każe mu dopuszczać różne możliwości przebiegu zdarzeń. Determiniści skłonni są traktować przyszłość jako jakąś formą „przeszłości, która się jeszcze nie wydarzyła” – ale jest to błąd, ponieważ przyszłości jeszcze po prostu nie ma: istnieje ona tylko w naszych myślach, w postaci opisów językowych. Drugim źródłem projekcji modalnych na rzeczywistość są, jak sądzi autor, używane w języku spójniki logiczne. Poszczególne kategorie modalne odpowiadają sposobom łączenia opisywanych zdarzeń tymi spójnikami: niemożliwe względem siebie są zdarzenia wiązane spójnikiem dysjunkcji, możliwe są zdarzenia wiązane alternatywą, faktyczne są zdarzenia wiązane koniunkcją, jednostronnie konieczne względem danych zdarzeń są zdarzenia będące następnikami implikacji z tymi pierwszymi jako poprzednikami, dwustronnie konieczne są zdarzenia wiązane równoważnością. Zdania wyobraźniowe odnoszą się do rzeczywistego świata, a nie do światów „wyobrażonych” czy „możliwych”. Posługujemy się językiem rozumianym niedosłownie (tj. trzecim „rejestrem językowym”) do opisu realiów świata, a nawet do aluzyjnego wskazania pewnych faktów. Zdarzenia możliwe są ujmowane w formie wyobraźniowej, aby przy tej okazji użytkownicy języka mogli wyrazić uznawane przez siebie wartości. Wyobraźnia, będąc narzędziem intelektualnym służącym wyrażaniu wartości, pozwala ludziom pośrednio (scil. częściowo) wyrazić własną osobowość czy indywidualność. Tym samym stanowi ona przejaw wolności myślenia, składającej się na indeterministyczne „rysy” świata. Wyobraźnia wyraża nasz stosunek do rzeczywistego świata – w świecie tym nie ma wprawdzie przedmiotów wyobrażonych, ale rzeczywisty jest używany przez nas język. Na podobnej zasadzie nie ma też w świecie konieczności, za istnieniem której opowiada się determinizm – istnieją tylko fakty, na które mamy pewien realny wpływ, między innymi właśnie dzięki naszej wyobraźni. |
| dc.abstract.pl | This dissertation is based on a metaphysical tradition beginning in the ancient Greece and going on through the ages as a harmonious system, called in this dissertation “philosophia perennis”. Moreover, it refers to the Polish analytical philosophy, mainly from the circle of the Lvov-Warsaw School, but also more broadly – to the achievements of Polish philosophy. The “analysis” mentioned in the title is a historical survey of modes of thinking about imaginative phenomena in European philosophy. This analysis leads to the conclusion that there are two fundamental traditions of understanding the phenomenon of imagination in Europe. According to the first tradition, present mainly in psychology and aesthetics, imagination is considered as the ability to create sensual images of objects. The second tradition – which has been adopted in this dissertation – can be described as “ontological-semiotic”; and within its purview imagination is identified with the ability to create and understand fictional, fantastic, metaphorical and symbolic sentences, which are a tool for expressing subjective attitude of individuals towards the world. In the first of the aforementioned traditions, the concept of an image is often confused with the concept of a sign, or – at least – imaginary signs are considered to be a kind of iconic signs (images). One must bear in mind, however, that fictional, fantastic, metaphorical and symbolic thinking also uses words. That is why imagination in the second tradition is associated primarily with linguistic descriptions, characterized in this dissertation as logical objects. Contrary to the concept of imagination that dominates in contemporary Western analytical philosophy, the concept adopted in this dissertation refers neither to the concept of “intentional objects” nor, for example, to “possible worlds”. In philosophy, the author advocates radical realism (reism) and nominalism in the version supported by Tadeusz Kotarbiński and Stanisław Leśniewski, and on this ground – seemingly unfavorable to the phenomena of imagination – he tries to reconstruct its concept. This reconstruction involves, among others, an identification of the Platonic “third world” on the one hand with the domain of linguistic meanings, and on the other – simply with the world of signs that are carriers of meanings. The “construction” mentioned in the title is to be understood as an explanation of what imaginative descriptions are like in the framework of a simple ontological-semiotic system, called in the dissertation “semiotic ontology”. It combines ancient (Platonic-Stoic) inspirations with their modern counterparts in the 20th-century Polish analytical philosophy. This system combines three components: an ontological component, that is a “three worlds ontology”, a semiotic component, that is the conception of a “four registers semantic”, and a metaphysical component, that comprises two theses of modally interpreted indeterminism. This undertaking is based on the author's belief that the phenomenon of imagination can only exist because the world we live in is indeterminist. Details of the listed components are as follows. The three “ontological worlds” are: (1) the “physical world” composed of material things, (2) the “psychic world” composed of subjective experiences, and (3) the “logical world” composed of linguistic signs. The four “linguistic registers” are, in turn: (1) utterances indicating facts, (2) utterances describing the realia of the world (scil. events that may take place in the world according laws in force), (3) imaginative utterances (understood literally), and (4) nonsensical utterances. If one accepts, as the author does, that there are two main types of meaning, i.e. denotation and connotation, then a possible third type of meaning – the expression of the speaker’s inner experiences – can be identified with subjectively construed connotations. Finally, the basis of the modal ontology in the dissertation is formed by two theses: (1) indeterminism and (2) “factism” (this term refers to Kotarbiński's “reism”). According to the accepted understanding of indeterminism, not only deterministic causes described by implication sentences exist in the world, but also indeterminist causes do as well, together with exceptional coincidences and voluntary human actions. As for “factism”, this term is used to signify the view that there are no analogues of modal concepts – such as “necessity” or “possibility” – in the world which consists only of facts occurring under the influence of deterministic or indeterministic causes. The author rejects determinism because he considers it an ontological illusion that has two main sources: human experience of time and suggestions coming from grammar and the logic of language. First, we divide time into the past, the present and the future. The past is something unchangeable to us, and as such, it makes us think of necessity; the present appears to men as something susceptible to their causative influence; and the future opens to us the possibility of changing the course of events. Determinists tend to view the future as some form of “a past that has not yet happened” – but this is a mistake because the future simply does not exist yet: it exists only in human thoughts in the form of linguistic descriptions. According to the author, the second source of modal projections that are imposed on reality are expressed by logical connectives used in language. Individual modal categories correspond to different methods of connecting events one undertakes to describe. The speaker may use the disjunction to indicate events that are mutually incompatible, the alternative to indicate events that are simultaneously possible, the conjunction to show that two events are real, and besides, one may also use the implication to indicate an event that occurs as a necessary consequence of another, and the equivalence to demonstrate a mutual necessary concordance of two events. Imaginative sentences refer to the real world, and not to the “imagined” or “possible” worlds. We use language understood literally (that is the third “linguistic register”) in order to describe the realia of the world, and even to insinuate certain facts allusively. Possible events are captured in their imaginary form by the language users who wish to emphasize their conventional value on this occasion. Imagination is an intellectual tool for expressing values and makes it possible to speakers to express indirectly (scil. partially) their personality or individuality. Thus, it is a manifestation of the freedom of thought which engenders indeterminist “features” of the world. The real world does not comprise imaginary objects. Yet the language that we use induces us to believe that the real world possesses several additional aspects which in reality it does not have. Similarly, there is no necessity in the world, whose existence is postulated by the determinists. The world consists of facts and of facts alone, even though we can make it appear much richer and variegated than it is and more amenable to our influence than it is. This happens whenever we use our power of imagination and the language of imagination. |
| dc.affiliation.department | Wydział Filozofii |
| dc.contributor.author | Kowalik, Łukasz |
| dc.date.accessioned | 2023-06-13T10:32:49Z |
| dc.date.available | 2023-06-13T10:32:49Z |
| dc.date.defence | 2023-06-27 |
| dc.date.issued | 2023-06-13 |
| dc.description.promoter | Jadacki, Jacek |
| dc.identifier.uri | https://repozytorium.uw.edu.pl//handle/item/4613 |
| dc.language.iso | pl |
| dc.rights | ClosedAccess |
| dc.subject.pl | wyobraźnia |
| dc.subject.pl | symbol |
| dc.subject.pl | semiotyka |
| dc.subject.pl | reizm |
| dc.subject.pl | ontologia |
| dc.subject.pl | możliwość |
| dc.subject.pl | metafora |
| dc.subject.pl | indeterminizm |
| dc.subject.pl | fikcja |
| dc.subject.pl | fantazja |
| dc.subject.pl | fakty |
| dc.subject.pl | symbol |
| dc.subject.pl | semiotics |
| dc.subject.pl | reism |
| dc.subject.pl | possibility |
| dc.subject.pl | ontology |
| dc.subject.pl | metaphor |
| dc.subject.pl | indeterminism |
| dc.subject.pl | imagination |
| dc.subject.pl | fiction |
| dc.subject.pl | fantasy |
| dc.subject.pl | facts |
| dc.title | Analiza i konstrukcja pojęcia wyobraźni |
| dc.title.alternative | Analysis and construction of the concept of imagination |
| dc.type | DoctoralThesis |
| dspace.entity.type | Publication |