Tradycja artystyczna a wizualizacja nauk. Ilustracje do „Fragmentów fizjonomicznych” Johanna Caspara Lavatera.

Fragmenty fizjonomiczne” czyli w oryginale „Physiognomische Fragmente zur Beforderung der Menschenkenntnis und Menschenliebe” są uznawane za najważniejszą książkę dotyczącą fizjonomiki – nauki (lub pseudonauki) zakładającej możliwość odczytania charakteru człowieka na podstawie jego twarzy. Autor tej czterotomowej publikacji wydanej w latach 1775-78, szwajcarski pastor Johann Caspar Lavater był bardzo popularną postacią ze względu na nośne dzieła fizjonomiczne i religijne, ale przede wszystkim ze względu na osobistą charyzmę. Praca doktorska poświęcona jest zawartości ilustracyjnej omawianej książki. Z pozoru jest to temat bardzo wąski, ale ze względu na dużą (ponad tysiąc) liczbę rycin jakich użyto do zobrazowania myśli Lavatera i zaangażowanie licznych wykonawców zadanie badawcze ma zdecydowanie większy zasięg. Nie można zapominać, że doktryna fizjonomiczna miała istotne znaczenie w historii sztuki, jako możliwość względnie systematycznego ujęcia związku pomiędzy artystyczną formą a emocjonalnym przekazem. Literatura docząca fizjonomiki, a w szczególności Lavatera skupia się zasadniczo na interpretacji myśli oraz na wpływie tej doktryny na sztukę. Niniejsza praca zaś skupia się na wizualnym aspekcie, tym jak myśl fizjonomiczna została przedstawiona za pomocą obrazów, lub w jaki sposób Lavater odczytywał charakter z istniejących obrazach. Zasadnicza część dysertacji to analiza wybranych przykładów ilustracji, które pogrupowane są w kilka kategorii, od reprodukcji dzieł sztuki, poprzez portrety, studia portretowe, sylwetki, obrazy fragmentów twarzy, po abstrakcyjne schematy i wizualizacje narzędzi służących badaniom fizjonomicznym. Uporządkowanie materiału zgodne z tytułową tradycją artystyczną i wizualizacją nauk pozwala na prześledzenie udziału obu głównych elementów w ilustracjach „Fragmentów fizjonomicznych”. Analizy polegają w znacznej części na poszukiwaniach konkretnych źródeł obrazowych, typologicznych oraz oczywiście związku z tekstem. Istotnym elementem jest ważna rola konwencji ilustracji naukowej, którą zastosowano również przy okazji reprodukcji dzieł sztuki, z drugiej strony zaś konstatacja, że ilustracja naukowa ma również swój charakterystyczny styl i nie jest zwykłym, bezpośrednim przedstawianiem rzeczywistości.

Das wichtigste Ziel meiner Dissertation ist die Struktur, Quellen und Produktionsprozess der Abbildungen zum wichtigsten Werk Lavaters zu erklären. Das gesamte Bildmaterial umfasst zahlreiche Platten und Vignetten, die fast an jeder Karte dieses in Jahren 1775-1778 herausgegebenen vierbändigen Buches. Das Werk Lavaters gilt als das wichtigste Exempel des physiognomischen Denkens, das mindestens von Aristoteles zugeschriebener Physiognomika in der europäischen Kultur anwesend ist. Physiognomische Fragmente und ihr Autor als Persönlichkeit waren zur Zeit Lavaters und später im Laufe des 19. Jahrhunderts sehr populär. Das Konzept der Erkennung des Charakters aus der physiognomischen Merkmale wurde direkt und exklusiv mit Lavater assoziiert. Ausgangspunkt der Forschung war Bestimmung des Bildmaterials und seiner Urheber. Die Kupfertafeln zu den Physiognomischen Fragmente stammen von vielen Autoren, darunter der berühmteste Daniel Chodowiecki war. Andere wie Johann Rudolf Schellenberg oder Johann Heinrich Lipps, beide aus der Schweiz, und der Berliner Kupferstecher Johann Berger sind viel weniger bekannt. Der letzte hat dem Autor des Buches bei dem Sammeln und Systematisierung des Bildmaterials maßgeblich geholfen. Viele Platten blieben unsigniert und ich habe keine Absicht sie zu atribuiren, erstens wegen der in vielen Falle niedrigen künstlerischen Wert, zweitens wegen stilistischer Einheit, die diese Aufgabe vermutlich unmöglich macht. Das Problem der Urheberschaft ist aber viel mehr kompliziert als schlichte Frage, wer hat konkrete Kupferstiche bzw. Radierungen gemacht. Erstens viele sind als nur gezeichnet von Chodowiecki bezeichnet, aber es gab keine Unterschrift eines Stechers. Zweitens das gesammte Konzept der Abbildungen ist dem Autor des Buches zugeschrieben. Es ist von anderen schriftlichen Quellen wie Briefwechsel zwischen Lavater und Chodowiecki bestätigt, dass Lavater nicht nur die Abbildungen bestellte, sondern auch die künstlerischen Aspekte der Werke diskutierte. Nicht weniger interessant ist die Mitarbeit von Johann Wolfgang Goethe bei dem Sammeln und Organisierung des Bildmaterials. Goethe äußerte sich in seinem Memoire Dichtung und Wahrheit über Ideen Lavater skeptisch aber zweifellos ist er teilweise mitverantwortlich für das ganze Werk. Lavater hat auch mechanische Methoden der Visualisierung benutzt, vor allem Schattenrisse, die als typische Abbildungen für sein Werk gelten. Oft verglich Lavater mehrere Profile von verschienen Personen und das war eine seiner beliebten Methoden Charakters des Menschen zu erkennen. Zahlereiche Profilporträts oder Fragmente der Physiognomien an einer Tafel erinnern an den Sammlungen von Naturalien oder an botanische oder zoologische Illustrationen. Dieser Effekt ist, meiner Meinung nach, nicht zufällig; Lavater brauchte die visuelle Verstärkung seiner zu dieser Zeit angezweifelten wissenschaftlichen Methode. Die Dissertation, trotz scheinbar sehr engen Thema – Abbildungen zu einem Buch – ist auf viele, meiner Meinung nach, interessante Fragen geöffnet. Erstens ist die Rolle der schon von der Physiognomik beeinflussten Bilder auf die lavaterische Lehre. Zweitens die Herstellung des Werkes als ein dynamischer Prozess wobei viele künstlerische Persönlichkeiten teilgenommen haben. Nicht zu übersehen ist der Anspruch der Physiognomik sich als eine strenge Wissenschaft vorzustellen. Das ist eher was mehr in den Abbildungen, die die graphischen Schemata der Encyklopédie Diderots oder anderer naturwissenschaftlichen Werken der Aufklärung nachahmen, als im Text zu sehen.