Awangardowe archiwum. Eksperymentalne zapisy życia Franciszki i Stefana Themersonów

Archiwum Themersonów, jedno z największych archiwów awangard w Europie, powstało w Londynie (1989-2014), a następnie zostało przeniesione do Biblioteki Narodowej w Warszawie (2014-2015). Pierwszym celem rozprawy doktorskiej jest analiza specyfiki tego archiwum polsko-brytyjskiej pary artystycznej. Opisuję zarówno praktyki prearchiwizacyjne, jak i antyarchiwizacyjne Franciszki Themerson oraz Stefana Themersona. Analizuję ich wybory kolekcjonerskie, które mają swoje konsekwencje w obecnym kształcie zbioru. Udowadniam, że kolekcja małżeństwa jest przykładem “awangardowego archiwum”. Podobnie jak inne awangardowe instytucje – takie jak szkoły (Bauhaus, Vkhutemas czy Műhely), biura (Bureau de recherches surréalistes), a także galerie i muzea (Kabinett der Abstrakten, First International Dada Fair czy Muzeum Sztuki w Łodzi) – kolekcję Themersonów rozumiem jako zbliżoną do wymienionych, eksperymentalną instytucję. Postawioną hipotezę badawczą weryfikuję, omawiając “topologię” archiwum (jego strukturę), katalog źródeł oraz praktyki kuratorskie Jasi Reichardt i Nicka Wadleya, którzy przygotowali kolekcję. Drugim celem rozprawy doktorskiej jest analiza wybranej korespondencji, która stanowi najważniejszą część całego archiwum. Spośród blisko tysiąca osób, z którymi Themersonowie utrzymywali pisemny kontakt, warto zwrócić szczególną uwagę na trzy korpusy. Po pierwsze analizuję korespondencję wojenną małżeństwa (1940-1942). Po drugie omawiam listy i pocztówki tworzone przez Stefana Themersona oraz Bertranda Russella (1952-1970). Po trzecie opisuję zbiór zapisów życia stworzonych przez Franciszkę Themerson z Ireną Grosz (1959-1979). Wybrane rękopisy – poza tym, że są ze swej natury interesujące – dają niespotykaną dotąd możliwość naświetlenia modelu awangardy artystów. Dotychczasowe badania nad sztuką małżeństwa koncentrowały się zarówno na ich indywidualnym, jak i wspólnym dorobku. Badania te nie ujmują jednak relacji między pracami Themersonów oraz zmianami, które zaszły w praktykach awangardowych w Europie widzianych z perspektywy archiwalnej. Uzupełniam stan badań, analizując w szczególności utwory autobiograficzne artystów. Wybrane do analizy korpusy korespondencyjne charakteryzują się ciągłością wymiany (nie są to dokumenty incydentalne), a także dostępnością zapisów stworzonych przez obie strony (nie tylko otrzymane dokumenty). W swoich badaniach skupiam uwagę przede wszystkim na listach, pocztówkach, szkicach korespondencyjnych, notatkach, dziennikach, rysunkach korespondencyjnych i analizuję je w kontekście innych źródeł autobiograficznych (takich jak powieści, obrazy, rysunki i fotografie). Dane badawcze są zatem genologicznie złożone i zróżnicowane pod względem formy. Podstawą wybranej metodologii są nowoczesne podejścia do dziedzictwa autobiograficznego, które wywodzą się z literaturoznawstwa i kulturoznawstwa. Badając gatunki archiwalne i zapisy życia, ważne jest, by postrzegać je jako przykłady komunikacji zapośredniczonej. Nośnik nie jest transparentny, dlatego warto interpretować obiekty w kontekście historycznym i społecznym. Założenie to pozwala analizować materiały opublikowane i nieopublikowane, a także źródła wizualne oraz tekstowe jako „praktyki pisarskie”. Zapis życia traktowany jest nie tylko jako tekst, sztuka czy dyskurs, ale jako działanie procesualne o określonych funkcjach i uwarunkowaniach medialnych. Istotnym ustaleniem metodologicznym jest, że obiekty archiwalne nie są jednoznacznymi nośnikami wiedzy, które podlegają rekonstrukcji, ale zawsze pozostają selektywne. Wybrane do analizy materiały określam jako „zapisy życia” (life writing) lub „eksperymentalne zapisy życia” (experimental life writing).

The Themerson Archive, one of the biggest vanguard archives in Europe, was created in London (1989-2014) and subsequently transferred to the National Library of Poland in Warsaw (2014-2015). The first aim of my PhD dissertation is a unique and systematic investigation of the specifics of this crucial archive of the Polish-British avant-gardes. I describe both the pre-archivisation and anti-archivization practices of Franciszka Themerson and Stefan Themerson, which have their consequences in the current shape of the collection. I prove that the analysed collection is an example of an avant-garde institution. Along with schools (such as Bauhaus, Vkhutemas or Műhely), the offices (such as Bureau de recherches surréalistes), as well as galleries and museums (such as Kabinett der Abstrakten, First International Dada Fair or Museum of Art in Łódź) the Themersons’ collection, I argue, is experimental archive. In order to verify my research hypothesis, I discuss the topology of the archive (its structure), the catalogue of sources and the curationship by Jasia Reichardt and Nick Wadley who organised the collection. The second aim of my dissertation is to analyse selected correspondence, which is the most important part of the whole archive. Out of nearly a thousand people with whom the Themersons have maintained writing contact, it is worthwhile to pay particular attention to the three corpora that constitute the analytical underpinnings of my dissertation. Firstly, the wartime correspondence between the married couple (1940-1942). Secondly, the documents shared by Stefan Themerson with Bertrand Russell (1952-1970). Thirdly, the correspondence collection created by Franciszka Themerson with Irena Grosz (1959-1979). Selected manuscripts – beside being intrinsically interesting – provide an unprecedented opportunity to illuminate the artists’ own model of the avant-garde. Previous studies on the married couple’s work have been focused on both their individual and mutual output. However, these studies do not examine the relationship between the Themersons’ art and changes in avant-garde practices in Europe seen from an archival perspective. I supplement the state of art on the Themersons’ oeuvre by analysing specifically their autobiographical works. These selected, aforementioned correspondence corpora are characterised by the continuity of the exchange (they are not incidental papers), as well as the availability of documents produced by both sides of the correspondence (not only those received by the Themersons). In my research I focus primarily on letters, postcards, correspondence drafts, notes, journals, correspondence drawings and analyse them in the context of other autobiographical evidence (such as novels, paintings, sketches and photographs). Thus, examined sources are genealogically complex and vary as to their form. The foundations of my methodology are modern approaches intended for autobiographical heritage. I use approaches derived from literary and culture studies. When researching archival and life-writing genres, it is important to see them as one of many technologies of mediated communication. The medium is not a transparent dimension of testimonies and needs to be interpreted within historical and social contexts. This assumption allows one to analyse published and unpublished materials as well as visual and textual sources as “writing practices”. Material is treated not only as a text, art or a discourse, but as a processual activity with specific functions, cultural characteristics, and media conditions. An essential premise is that documents are not clear carriers of knowledge that undergo reconstruction, but always remain selective. Information carried by personal documents and visual sources are considered as “records of life writing” or an “experimental life writing”.