Wtajemniczenie i figura „wielkiego wtajemniczonego” – Nietota Tadeusza Micińskiego

Celem rozprawy doktorskiej jest analiza figury „wielkiego wtajemniczonego” w "Nietocie" Tadeusza Micińskiego. „Wielki wtajemniczony” to postać, która dla modernistów staje się wzorem do poszukiwań egzystencjalnych i jednocześnie stanowi określony model postaw literackich. Postaciom wtajemniczonych, założycieli wielkich religii i ich nauczaniu poświęca Edward Schuré rozprawę "Wielcy wtajemniczeni. Zarys tajemnej historii religii" (1889), której popularność w okresie przełomu XIX i XX wieku w Polsce i Europie była znacząca. Rozprawa Schurégo, jak się wydaje, rekapituluje określone dążenia ludzi doby rodzącej się nowoczesności do odkrycia niepodważalnej i stałej myśli założycielskiej wszystkich religii – ich ezoterycznego rdzenia. Francuski religioznawca przekazuje również swym czytelnikom naukę o samozbawieniu człowieka, jego potencjale do stania się „wielkim wtajemniczonym”, czyli postaci, która dociera do prawdy absolutnej, osiąga samopoznanie i przekazuje swą wiedzę innym. "Nietota" przedstawia drogę inicjacji duchowej Ariamana, którego wtajemnicza jego oświecony nauczyciel, Mag Litwor. W pracy doktorskiej wskazuję na to, jak idea duchowego wtajemniczenia przenika elementy struktury powieści i oddziałuje na strategię artystyczną obraną przez jej autora. Prezentuję również, jaki wpływ idea wtajemniczenia ma w "Nietocie" na wizję funkcjonowania jednostki w społeczeństwie. W pierwszym rozdziale rozprawy analizuję narrację i świat przedstawiony powieści, próbując dowieść, że idea wtajemniczenia, powiązana z najistotniejszą dla Micińskiego koncepcją Lucyfera i Chrystusa oraz wartościami konotowanymi przez te postacie, przenika jej strukturę. W rozdziale drugim przedstawiam ideę wtajemniczenia w "Księdze tajemnej Tatr", odnosząc ją do rozprawy Edwarda Schurégo, filozofii Nietzscheańskiej i romantycznej, a także do Jungowskiej koncepcji procesu indywiduacji. W rozdziale trzecim analizuję proces wtajemniczenia Ariamana, nadzorowany przez Maga Litwora. Rozdział czwarty poświęcony jest postawom życiowym i światopoglądowym reprezentowanym przez Ariamana oraz jego dwóch antagonistów – Księcia Huberta i barona de Mangro. W rozdziale piątym poddaję analizie miłość jako doświadczenie transgresyjne, które warunkowało rozwój duchowy bohatera. W ostatnim rozdziale pracy podejmuję się interpretacji postawionego w "Nietocie" pytania o możliwość wtajemniczenia na poziomie całego społeczeństwa polskiego. Stan badań nad twórczością Tadeusza Micińskiego jest bardzo bogaty, lecz nie powstało jak dotąd monograficzne opracowanie "Nietoty", która jest powieścią ważną nie tylko z punktu widzenia oceny dorobku pisarza. Powieść zajmuje istotne miejsce w historii literatury polskiej, stanowi także ilustrację zainteresowań religijnych i filozoficznych modernistycznej formacji kulturowej. Praca doktorska stanowi próbę wzbogacenia dorobku dyscypliny poprzez uzupełnienie tej luki badawczej.

The aim of this doctoral dissertation is to analyze the figure of the "great initiate" in "Nietota" by Tadeusz Miciński. The "great initiate" is a character that, for modernists, becomes a model for existential pursuits and simultaneously represents a specific literary archetype. Edward Schuré in his work "The Great Initiates: A Study of the Secret History of Religions" (1889) analyzes the characters of the founders of great religions, and their teachings. Schuré's work gained significant popularity in Poland and Europe at the turn of the 19th and 20th centuries. His book appears to summarize specific aspirations to uncover the undeniable and foundational thought underlying all religions — their esoteric roots. The French religious scholar also conveys to his readers the idea of self-salvation, the human potential to become a "great initiate," a figure who reaches absolute truth, attains self-knowledge, and shares this wisdom with others. "Nietota" presents the path of spiritual initiation of Ariaman, who is initiated by his enlightened teacher, Mag Litwor. In the doctoral dissertation, I analyze the philosophical proposals that had the greatest influence on the presence of the theme of spiritual initiation in "The Secret Book of the Tatra Mountains" and on the worldview concept of its author. I present how the idea of initiation permeates the structural elements of the novel and influences the artistic strategy chosen by Miciński. I also demonstrate the impact of the initiation idea in Nietota on the vision of the individual’s role in society. In the first chapter of the thesis, I analyze the structure of "Nietota", its narrative, and its depicted world, aiming to prove that the idea of initiation, tied to Miciński's central concepts of Lucifer and Christ, and the values connoted by these figures, permeates the novel's structure. In the second chapter, I present the concept of initiation in "The Secret Book of the Tatra Mountains", relating it to Edward Schuré's work, Nietzschean and Romantic philosophy, as well as Jung's concept of individuation. In the third chapter, I analyze the initiation process of Ariaman, supported by his teacher, Mag Litwor. The fourth chapter focuses on the life attitudes and worldviews represented by Ariaman and his two antagonists – Prince Hubert and Baron de Mangro. In the fifth chapter, I analyze love as a transgressive experience that conditioned the protagonist's spiritual development. In the sixth chapter, I interpret the question posed in "Nietota" regarding the possibility of initiation on the level of the entire Polish society. The state of research on Tadeusz Miciński's work is quite extensive, but no monographic study of "Nietota" has yet been published, despite the novel's importance not only in evaluating the writer's achievements. The novel holds a significant place in the history of Polish literature and serves as an illustration of the religious and philosophical interests of the modernist cultural formation. This doctoral dissertation aims to contribute to the discipline by filling this research gap.